sözcüklerin kök ve ek diye ayrılmadığı diller

sözcüklerin kök ve ek diye ayrılmadığı diller bilgi90'dan bulabilirsiniz

�niversiteler ��in T�rk Dili Dersleri

KEL�MELER

Kelime, manas� veya gramer vazifesi bulunan ve tek ba��na kullan�lan ses veya sesler toplulu�udur.

�EK�L B�LG�S�

�ekil yap�s� bak�m�ndan kelimelerin b�nyesinde k�k ve ekler yer al�r. K�k kelime b�nyesinin esas morfemidir. Ekler ise k�klere ba�l� morfemlerdir. Bu sebeple ekler ses uyumlar� �er�evesinde k�klere g�re gerekli �ekillere girerler. Dolay�s�yla bir �ok ekin birden fazla �ekli vard�r.

K�k bir kelimenin anlam� ve yap�s� bozulmadan par�alanamayan �eklidir. K�kler anlaml� en k���k dil birlikleridir. K�klerin anlamlar� ses birli�i ile nesne kavram ve hareket aras�nda �nceden kabul edilmi� bulunan kar��l�kl� uygunluktan ibarettir. K�kler varl�k, kavram ve hareketleri hi�bir zamana, mekana, �ahsa, tarza ba�lamadan tek tek ve yal�n olarak ifade eden dil birlikleridir.

K�kler anlamlar� bak�m�ndan ikiye ayr�l�rlar. Varl�k ve kavramlar� kar��layan k�klere isim k�kleri, hareketleri kar��layan k�klere fiil k�kleri denir. Nesneler kendi kendilerine var olan, varl�klar� ba�ka �eylere ba�l� olmayan unsurlard�r. Hareketler ise kendi kendilerine var olmay�p nesnelerden do�an, nesnelere ba�l� bulunan unsurlard�r. Bir hareket yaln�z bir nesnenin de�il, bir �ok nesnenin hareketi olarak kar��m�za ��kar. Bir nesne kapsam� i�ine yaln�z kendisini, bir hareket ise kapsam� i�ine bir �ok nesneyi al�r. Buna ba�l� olarak da isim k�k� tek bir nesneyi, fiil k�k� ise bir �ok nesneler aras�nda ortak olan m�cerret bir hareketi ifade eder. �sim k�kleri tek ba�lar�na kelime olarak kullan�labilirler. Fiil k�kleri ise kullan�lma sahas�na tek ba�lar�na ��kamazlar; mutlaka bir nesneye, �ahsa, zamana, �ekle ba�lanarak kullan�l�rlar. Bu ba�lan�� fiil k�klerine bir tak�m ekler getirilerek sa�lan�r. Yani fiil k�kleri kelime k�k�d�r, fakat kelime de�ildir. Bu sebeple fiil k�klerini yazarken onlar�n m�stakil h�viyete sahip olmad�klar�n� bir i�aretle (-)belirtmek gerekir: bil- , yap- , gel- ...

K�kler kendileri ile ilgili yak�n nesne ve hareketler i�in geni�letilip adeta yeni k�kler meydana getirilir. K�klerden t�reyen bu geni� k�klere kelime g�vdesi denir.

Eklemeli dillerde k�k hep ayn� kal�r ve k�kler daima eklerle geni�letilip g�vdeler haline getirilir. Yine b�t�n gramer fonksiyonlar� da yaln�z ve yaln�z eklerle ifade edilir.

Ek kelime yap�s�nda g�r�len, tek ba��na anlam� olmayan ve kullan�lmayan, ancak k�klerle biti�mek suretiyle kullan�lan ve mana ile ilgili bir vazife g�ren ses veya ses topluluklar�d�r.

T�rk�ede yap�m ve �ekim ekleri olmak �zere iki t�rl� ek vard�r:

A.   YAPIM EKLER�

K�klerden, daha geni� k�kler yani g�vdeler yapan, yeni kelimeler t�reten eklere yap�m ekleri denir. Yap�m ekleri eklendikleri k�k veya g�vdelerin anlamlar�nda de�i�iklik yaparlar. Yap�m eki ile meydana getirilen bir kelime g�vdesi, kendisinden t�redi�i k�k veya g�vde ile uzak yak�n bir ilgisi olmakla birlikte ondan ayr� ve yeni bir mana ta��r.

T�rk�ede d�rt �e�it yap�m eki vard�r:

1.     �simden isim yapma ekleri

�simden isim yapma ekleri isim k�k veya g�vdelerinden isim yapan eklerdir. Ba�l�ca isimden isim yapma ekleri �unlard�r:

-l�k / -lik, -luk / -l�k

Ba�l�ca fonksiyonlar� isimlarden yer, alet, topluluk, meslek isimleri, m�cerreet isimler, nadiren s�fat olarak kullan�lan isimler yapmakt�r:

a.      a�a�-l�k, k�m�r-l�k, ��p-l�k.

b.     g�z-l�k, �n-l�k, diz-lik.

c.      gen�-lik, T�rk-l�k.

d.     ��retmen-lik, vali-lik, m�d�r-l�k.

e.      g�zel-lik, iyi-lik, ba�l�-l�k.

f.       hediye-lik (e�ya), ay-l�k (yiyecek), g�n-l�k (i�).

- c� / -ci, - cu / -c�; - �� /- �i, - �u / - ��

Her t�rl� ismin sonuna gelerek meslek ve i� isimleri yapar:

av-c�, yol-cu, kitap-��, simit-�i, g�zl�k-��, oyun-cu.

- l� / - li, - lu /- l�

Esas fonksiyonu s�fat olarak kullan�lan isimler yapmakt�r. Her t�rl� isimden mevcut bulundurma, sahiplik, ba�l�l�k ifade eden isimler yapar:

a. s�t-l�, un-lu, toz-lu, dert-li, d���nce-li, �l�m-l�, ne�e-li.

b. Ankara-l�, k�y-l�, �ehir-li, Amerika-l�.

- s�z / - siz, - suz / - s�z

Bu ek - l� / - li, - lu /- l� ekinin olumsuzudur. Olumsuz s�fatlar yapar. Bir nesnede bir �eyin bulunmad���n� ifade eder:

g��-s�z, ev-siz, tat-s�z, �eker-siz.

- c�k / -cik, - cuk / -c�k

K���ltme, sevgi, ac�ma bildirir; hastal�k, bitki, alet isimleri yapar: Mehmet-cik, k�rpe-cik, Ay�e-cik, g�l-c�k, k���-c�k ( < k���k-c�k);

arpa-c�k, k�zam�k-c�k, y�lan-c�k; gelin-cik, dip-�ik, maymun-cuk.

- cak / -cek

K���ltme, sevgi ifadesi verir, s�fat ve zarf yapar: yavru-cak, ev-cek, aile-cek, b�y�-cek (<b�y�k-cek).

- ca��z / - ce�iz

K���ltme, sevgi, zavall�l�k bildirir: adam-ca��z, kad�n-ca��z, hayvan-ca��z.

- ca / - ce; - �a / - �e

Leh�e ve dil isimleri yapar.Ek vurgusuz bir ektir. Vurguyu kendisinden �nceki hece �zerine atar: T�rk-�e, Alman-ca, �in-ce.

Asl�nda bir �ekim eki olan ek baz� kelimelerde kal�pla�arak yer isimleri de yapar: �aml�-ca, Kanl�-ca, Derin-ce.

- da� / -de�

E�lik, ortakl�k, ba�l�l�k bildiren isimler yapar: arka-da�, vatan-da�.

- nc� / -nci, - ncu / -nc�

As�l say� isimlerinden derece, s�ra say� isimleri yapar: yedi-inci, iki-nci, bir-i-nci, son-u-ncu.

- ar / - er, - �ar / - �er

As�l say� isimlerinden da��tma say� isimleri yapar: yedi-�er, be�-er, on-ar.

- z

Topluluk say� isimleri yapar. �kiden sekize kadar say�lara gelir: iki-z, be�-i-z, ��-�-z d�rt-�-z.

- s� / - si,- su / - s�

Benzerlik, gibilik ifade eder: �ocuk-su, kad�n-s�.

- ms� / - msi,- msu / - ms�

Benzerlik, gibilik ifade eder. Tat ve renk isimlerine gelir: ek�i-msi, mor-u-msu, mavi-msi

- mtrak

Benzerlik, gibilik ifade eder. Tat ve renk isimlerine gelir: ek�i-mtrak, sar�-mtrak, ac�-mtrak

- l� ( - li, - lu /- l� )... - l� ( - li, - lu /- l� )

�kili bir kulan��a sahiptir. �ki isim aras�nda bir ba� vazifesi g�r�r. A�a�� yukar� �ve� anlam�ndad�r: iri-li ufak-l�, b�y�k-l� k���k-l�, gece-li g�nd�z-l�.

- lay�n / -leyin

��lek de�ildir. Vakit isimlerine gelir: sabah-leyin, gece-leyin.

- c�lay�n / -cileyin

��lek de�ildir.Benzerlik, gibilik ifade eder. Ben-cileyin � benim gibi �.

- an / -en

��lek de�ildir: er-en, k�z-an, o�lan (<o�ul-an).

-kek

��lek de�ildir: er-kek.

-kan

��lek de�ildir: ba�-kan.

- �

��lek de�ildir: ata-�, ana-�.

- ka / - ke

��lek de�ildir: �z-ge, ba�-ka.

- c�l / - cil, -cul / -c�l; - ��l / - �il, -�ul / -��l

��lek de�ildir: ev-cil, k�r-��l, ben-cil, bal�k-��l

- d�r�k / - dirik, - duruk / - d�r�k

��lek de�ildir: boyun-duruk.

- man / -men

��lek de�ildir: koca-man, k�le-men, k���-men (<k���k-men ).

- a� / - e�

��lek de�ildir. Benzetme, ilgi fonksiyonu vard�r: top-a�, bak�r-a� (bakra�), k�r-a�, boz-a�.

- ��n / -�in

��lek de�ildir: sar�-��n, g�k-�in.

- ak / -ek

��lek de�ildir: top-ak, sol-ak, ba�-ak, ben-ek.

- k

��lek de�ildir: top-u-k, bebe-k.

- z

��lek de�ildir: top-u-z.

- t

��lek de�ildir: e�-i-t, ya�-�-t

- t� / -ti, - tu / - t�

Yaln�z tabiat taklidi kelimelere gelir: g�r�l-t�, pat�r-t�, ���l-t�

- az / - ez

��lek de�ildir: ay-az

- ey

��lek de�ildir: g�n-ey, kuz-ey

- la / - le

��lek de�ildir: k��-la, yay-la

-sal / -sel

��lek de�ildir. As�l fonksiyonu yer ifadesi ta��makt�r: k�r-sal, kum-sal

Ek bug�n yanl�� olarak yayg�n bir �ekilde mensubiyet fonksiyonu ile kullan�ld��� g�r�lmektedir: kimya-sal, fizik-sel .

- g�l / -gil, - gul / -g�l, - k�l / -kil, - kul / -k�l

��lek de�ildir. �lgi ifade eder. Topluluk, aile ve ev ismi yapar: O�uz-gil, day�-m-gil, anne-m-gil.

1.     �simden fiil yapma ekleri

�simden fiil yapma ekleri isim k�k veya g�vdelerinden fiil yapmak i�in kullan�lan eklerdir. Ba�l�ca isimden fiil yapma ekleri �unlard�r:

-la- / -le-

�simden fiil yapma eklerinin en i�lek olan�d�r: ba�-la-,�t�-le-, kar��-la-,

yol-la-, su-la-, ek-le-, �f-le-, hor-la-.

Baz� kelimelerde -la- / -le- ile yap�lan fiil g�vdeleri kullan�l��tan d��m��t�r ve bu kelimeler -n-, -�-, -t- eklerini alarak kullan�l�� sahas�na ��karlar: can-la-n-, hasta-la-n-, iyi-le-�-, kir-le-t-.

-al- / -el-

Bu ekle yap�lan fiiller daima ge�i�siz fiillerdir: az-al-, y�n-el-, dar-al-.

-l-

ince-l-, k�sa-l-, do�ru-l-.

-a- / -e-

ya�-a-, kan-a-, t�n-e-, t�r-e-.

-ar- / -er-

Genellikle renk isimlerinden fiil yapar: ak-ar- (a�ar-), boz-ar-, k�r-ar-.

-da- / -de-, -ta- /-te-

Genellikle ses taklidi kelimelere gelir: f�s�l-da-, par�l-da-, g�r�l-de-.

-k�r - / -kir - , -kur- / -k�r-

Genellikle ses taklidi kelimelere gelir: hay-k�r-, f��-k�r-, p�s-k�r-.

-k-

bir-i-k-, a�-�-k- (ac�k-), g�z-�-k-

-r �

Genellikle ses taklidi kelimelere gelir: ba�-�-r-, �a�-�-r-, aks�-r-, deli-r-

-sa -, -se-

su-sa-, �nem-se-, garip-se-

-msa -, -mse-

az-�-msa-, ben-i-mse-, k���-mse-

2.   Fiilden isim yapma ekleri

Fiil k�k veya g�vdelerinden isim yapan eklerdir. Ba�l�ca fiilden isim yapma ekleri �unlard�r:

-mak , -mek

�stisnas�z b�t�n fiil k�k veya g�vdelerine getirilen bu ekin fonksiyonu hareket isimleri yapmakt�r: git-mek, gel-mek, al-mak.

-ma, -me

�stisnas�z b�t�n fiil k�k veya g�vdelerine getirilen bu ekin fonksiyonu i� isimleri yapmakt�r: git-me, gel-me, al-ma, oku-ma

-��, -i�, -u�, -��

�stisnas�z b�t�n fiil k�k veya g�vdelerine getirilir. bul-u�, g�r-��, oku-y-u�, ya�a-y-��, ara-y-��, duy-u�

-�c� /-ici, -ucu / -�c�

��lek bir ektir. Ekin fonksiyonunda bir �okluk, a��r�l�k, devaml�l�k vard�r:

al-�c�, kal-�c�, oku-y-ucu, dinle-y-ici

-m

Nesne isimleri yapan i�lek bir ektir: giy-i-m, do�-u-m, bi�-i-m

-k

Fiilin g�sterdi�i harekete u�ram�� olan, bazen de o hareketten do�mu� bulunan veya o hareketi yapan �e�itli nesneleri kar��layan isimler yapar:

a�-�-k, ���-k, yan-�-k, dile-k, iste-k.

-ak / ek

Yer, alet ve s�fat fonksiyonlu isimler yapar: dur-ak, u�-ak, ka�-ak, kay-ak.

-n

Fiilin g�sterdi�i hareketi yapan�, olan� ve daha �ok yap�lan� ifade eden isimler yapar: y��-�-n, ak-�-n, ek-i-n.

-g� /-gi, -gu /-g�; -k� / -ki-, ku / -k�

��lek bir ektir: bil-gi, duy-gu, co�-ku, at-k�, �iz-gi, uyu-ku (uyku).

-� / -i, -u / -�

��lek bir ektir: do�-u, bat-�, yaz-�, ko�-u, �at-�.

-t� / -ti, - tu / -t�

��lek bir ektir. Baz� kelimelerde ekten �nceki -n- ekiyle yap�lm�� fiil g�vdeleri unutulmu� olabilir: g�r�n-t�, s�k�n-t�, d�k�n-t�, silin-ti, kaz�n-t�, �z�n-t�.

-g�n /-gin, -gun /-g�n; -k�n / -kin, kun / -k�n

Bu ek b�y�tme ve a��r�l�k anlam� verir: bil-gin, yor-gun, az-g�n, k�s-k�n.

-ga /-ge

��lek de�ildir: bil-ge, b�l-ge, dal-ga, s�p�r-ge.

-gan /-gen, -kan / -ken

Tek heceli fiillere getirilmez. Fonksiyonunda kuvvetli bir a��r�l�k vard�r: al�n-gan, unut-kan, �al��-kan.

-g�� /-gi�, -gu� /-g��

A��r�l�k anlam� verir ve meslek ismi yapar: bil-gi�; dal-g��.

-ga� /-ge�, ka� / -ke�

��lek de�ildir: utan-ga�, y�z,ge�.

-a�an /-e�en

��lek de�ildir. A��r�l�k, devaml�l�k ifadesi verir: ol-a�an, yat-a�an.

-�

��lek de�ildir. Fonksiyonunda a��r�l�k vard�r: inan-�, k�skan-�, g�l�n-�.

-t

��lek de�ildir: ge�-i-t, yo�ur-t, um-u-t.

-s� / -si, -su / -s�

��lek de�ildir: yat-s�, t�t-s�.

-anak / enek

��lek de�ildir: g�r-enek, gel-enek.

-amak / -emek

��lek de�ildir: ka�-amak, bas-amak.

-m�k / -mik, -muk /m�k

��lek de�ildir: k�y-m�k, il-mik

-a� / -e�

��lek de�ildir: g�l-e�

-am / -em

��lek de�ildir: tut-am

-alak / -elek

��lek de�ildir: as-alak, ��k-elek

-ar� /eri

��lek de�ildir: u�-ar�

-ama� / -eme�

��lek de�ildir: d�n-eme�

-ma� / -me�

��lek de�ildir: y�rt-ma�, bula-ma�

-ba� / -be�

��lek de�ildir: dolan-ba�, saklan-ba�

-sal / -sel

��lek de�ildir: uy-sal

-man / -men

��lek de�ildir: az-man, g��-men

-sak / -sek

��lek de�ildir: tut-sak

-pak / -pek

��lek de�ildir: kay-pak

-mur / -m�r

��lek de�ildir: ya�-mur

-maca / -mece

��lek de�ildir: bul-maca, bil-mece, ko�-maca

-ca / -ce

��lek de�ildir: e�len-ce, sak�n-ca, d���n-ce

3.   Fiilden fiil yapma ekleri

Fiilden fiil yapma ekleri fiil k�k veya g�vdelerinden fiil yapan eklerdir:

-ma- / -me-

        i.            yard�mc� fiili hari� b�t�n fiil k�k veya g�vdelerine gelerek olumsuz fiiller yapar. Ek vurgusuz bir ektir. Vurguyu kendisinden �nceki hece �zerine atar: git-me-, yap-ma-, bil-me-.

-n-

��lek bir ektir. Fonksiyonu kendi kendine yapma veya olma ifade eden fiiller yapmakt�r. Kar��lad�klar� hareket o hareketi yapan veya olan nesnenin �zerine d�nd��� i�in bu ekle yap�lan fiillere d�n��l� fiiller ve

-n- ekine de d�n��l�l�k eki denir. -n- ile yap�lan fiillerin bir k�sm� d�n��l�l�k de�il, pasiflik ve me�hulluk ifade eder : al-�-n-, ara-n-, ya�a-n-iste-n-, s�yle-n-, s�sle-n-.

-l-

��lek bir ektir. Fonksiyonu pasiflik ve me�hulluk ifade etmektir. Ge�i�siz fiillerden me�hul, ge�i�li fiillerden pasif fiiller yapar. Me�hul fiiller �zne istemeyen, �ekim s�ras�nda �znesi olmayan, g�sterdi�i hareketi kimin yapt��� belli olmayan fiillerdir: dur-u-l-, git-i-l- (gidil-), kalk-�-l-, g�l-�-n-.

Pasif fiiller bir u�ran�lma, bir maruz kalma ifade ederler. Bu fiiler �zne al�rlar. Fakat bu �zne pasiftir, yani hareketi yapan de�ildir; o hareket �zne �zerine yap�lm�� olur: a�-�-l-, g�r-�-l-, kes-i-l-

-�-

��lek bir ektir. Fonksiyonu bir ortakla�ma veya bir olu� ifade etmektir. Ortakla�ma fonksiyonu iki �ekilde ortaya ��kar:

1.     Kar��l�kl� yap�lma: d�v-�-�-, g�r-�-�-, s�zle-�-.

2.     Birlikte yap�lma: u�-u�-, ko�-u-�-, g�l-�-�-

Olu� fonksiyonu: gel-i-�-, yat-�-�-, er-i-�-.

-ala- / -ele-

Kuvvetlendirme fonksiyonundad�r: kov-ala-, ov-ala-, �a�-ala-, e�-ele-.

Faktitif ekleri: Fiilden fiil yapma eklerinin bir k�sm� yapt�rma ve oldurma ifadesi ta��rlar. Yani yapma ve olma ifade eden fiillerden yapt�rma ve oldurma ifade eden fiiller yaparlar. Bu eklere faktitif ekleri denir. Ba�l�ca faktitif ekleri:

-r-

��lek bir faktitif ekidir. �ns�zle biten fiillerin bir k�sm�na gelir. �nl�yle biten fiillere gelmez: ge�-i-r-, pi�-i-r-, ta�-�-r-, yat-�-r-, bit-i-r-.

-t-

��lek bir faktitif ekidir: s�yle-t-, ya�a-t-, �r-t-, bildir-t-, �rk-�-t-, azal-t-.

-d�r- / -d�r-, -dur--/ -d�r-; -t�r- / -t�r-, -tur--/ -t�r-

��lek bir faktitif ekidir: ��leklik sahas� �nl�yle biten tek heceli fiillerle �ns�zle biten b�t�n fiil k�k ve g�vdelerini i�ine al�r: bil-dir-, ko�-tur-,

ye-dir-, say-d�r-, yat��-t�r-, sev-dir-

-ar- / -er-

��lek de�ildir: kop-ar-, ��k-ar-, git-er- (gider-)

-dar- / -der-

��lek de�ildir: d�n-der-

B. �EK�M EKLER�

K�k ve g�vdelerin kelime gruplar�nda ve c�mlede birbirleri ile �e�itli bak�mlardan ilgilerini sa�layan eklere �ekim ekleri denir. Kelimeler aras�nda gramer ili�kisi kuran eklerdir. Geldikleri k�k veya g�vdede anlam de�i�ikli�i yapmazlar.

1. �sim �ekim ekleri:

a.      �okluk eki: ( -lar / -ler ) kitap-lar, a�a�-lar

b.     �yelik ekleri: �yelik �ekli sahiplik, ba�l�l�k, aitlik g�sterir. �simleri kendilerinden �nce gelen ilgi halindeki bir �ah�s zamirine (benim, senin, onun, bizim, sizin, onlar�n) veya ilgi halinde bir isme ba�layan eklerdir:

Teklik 1. �ah�s iyelik eki: -m

Teklik 2. �ah�s iyelik eki: -n

Teklik 3. �ah�s iyelik eki: -� / -i, -u / -�; -s� / -si, -su / -s�

�okluk 1. �ah�s iyelik eki: -m�z / -miz, -muz / -m�z,

�okluk 2. �ah�s iyelik eki: -n�z / -niz, -nuz / -n�z,

�okluk 3. �ah�s iyelik eki: -lar� / -leri

c.      Hal ekleri: �simleri kendilerinden sonra gelen isimlere ba�lad�klar� gibi �zellikle isimleri fiillere ba�larlar. Kelime guruplar� yapt�klar� gibi �ekimli fiillerle birlikte c�mle �rg�s�n�n ba�l�ca unsurlar�n� olu�tururlar. T�rk�ede ismin �u halleri vard�r:

Yal�n hal: Eksizdir. �simlerin ba�ka bir unsura ba�l� olmayan teklik, �okluk ve iyelik �ekilleri yal�n halleridir.

�lgi hali: �smi isme, bazen de ismi fiile, bazen de son �ekim edatlar�na ba�lar. �smin kendisinden sonra gelen bir isme tabi oldu�unu g�sterir. �smim bu hali bazen eksiz, �ok defa da ekli ( -�n, -in, -un, -�n; -n�n, -nin, -nun, -n�n) olur:

Oda-n�n (kap�s�), kitap-�n (sayfas�); oda (kap�s�), kitap (sayfas�)

�lgi hali ekle kar��land���nda belirlilik, eksiz kar��land���nda belirsizlik ifadesi ta��r.

Yapma hali : �smi kendisinden sonra gelen ge�i�li bir fiile nesne fonksiyonu ile ba�lar. �smim bu hali bazen eksiz, bazen ekli ( -�, -i, -u, -�) kar��lan�r: kap�-y-� (a�-), kitap-� (oku-); kap� (a�-), kitap (oku-)

Yapma hali ekle kar��land���nda nesne belirlilik, eksiz kar��land���nda belirsizlik ifadesi ta��r.

Yakla�ma hali : �smi fiile, bazen de son �ekim edatlar�na ba�lar. Her zaman ekle (-a, -e) ifade edilir: ev-e, okul-a

Bulunma hali : �smi fiile, bazen de son �ekim edatlar�na ba�lar. Her zaman ekle (-da, -de; -ta, -te) ifade edilir: ev-de, okul-da

Uzakla�ma hali : �smi fiile, bazen de son �ekim edatlar�na ba�lar. Her zaman ekle (-dan, -den; -tan, -ten) ifade edilir: ev-den, okul-dan

E�itlik hali : �smin e�itlik, benzerlik, gibilik ifade eden halidir. Ekle

( -ca, -ce; �a, -�e ) kar��lan�r: insan-ca, karde�-�e, g�zel-ce

Vas�ta hali : �smin fiile bir vas�ta oldu�unu ifade etmek i�in girdi�i haldir. Vas�ta hali eki ile edat�ndan ekle�mi� -la , -le ( < ile ) ekidir:

u�ak-la, kalem-le

Y�n ekleri : (-ra, -re; -ar�, -eri ) �smi fiile ba�lar. Bu ekler bug�n birka� kelimede kal�pla�m�� olarak bulunur. Y�n ifadesi i�in yakla�ma hali ile do�ru, kar�� gibi y�n edatlar� kullan�lmaktad�r.

d.     Soru eki ( -m�, -mi, -mu, -m�)

�smin soru �eklini yapan isim i�letme ekidir. �smi daima fiile ba�layan bir ektir. Soru eki kelimeden ayr� yaz�lmas� ve hem isimlere hem de fiillere gelen bir ek olmas� bak�m�ndan istisna bir ektir.

1.   Fiil �ekim ekleri:

a.     �ekil ve zaman ekleri

Bildirme kipleri:

G�r�len ge�mi� zaman (-d�, -di, -du, -d�; -t�, -ti, -tu, -t� ) + 2. Tip �ah�s ekleri

��renilen ge�mi� zaman ( -m��, -mi�, -mu�, -m�� ) + 1. Tip �ah�s ekleri

Geni� zaman ( -r ; -ar, -er ) + 1. Tip �ah�s ekleri

�imdiki zaman ( -yor; -makta, mekte ) + 1. Tip �ah�s ekleri

Gelecek zaman ( -acak, -ecek ) + 1. Tip �ah�s ekleri

Tasarlama kipleri:

�art �ekli : (-sa, -se ) + 2. Tip �ah�s ekleri

�stek �ekli: ( -a, -e ) Bu �ekil yaz� dilinde yerini �art ve emir �ekillerine b�rakm��t�r.

Gereklilik �ekli : ( -mal�, -meli ) + 1. Tip �ah�s ekleri

Emir �ekli : Hem emir, hem �ah�s ifadesi veren eklerle kar��lan�r:

Teklik 1. �ah�s emir eki: -ay�m, eyim ( �stek fonksiyonunda)

Teklik . �ah�s emir eki yoktur: git, gel, bak

Teklik 3. �ah�s emir eki: -s�n, -sin; -sun, -s�n ( �stek fonksiyonunda)

�okluk 1. �ah�s emir eki : -al�m, -elim ( �stek fonksiyonunda)

�okluk 2. �ah�s emir eki : -�n, -in, -un, -�n; -�n�z, -iniz, -unuz, -�n�z

�okluk 3. �ah�s emir eki : -s�nlar, -sinler, sunlar, -s�nler

b.     �ah�s ekleri:

1.     Tip �ah�s ekleri ( zamir men�eli �ah�s ekleri ):

Teklik 1. �ah�s eki: -�m, -im, -um, -�m

Teklik 2. �ah�s eki: -s�n, -sin, -sun, -s�n

Teklik 3. �ah�s eki: - (eksiz)

�okluk 1. �ah�s eki: -�z, -iz, -uz, -�z

�okluk 2. �ah�s eki: -s�n�z, -siniz, -sunuz, -s�n�z

�okluk 3. �ah�s eki: -lar, -ler

2.     Tip �ah�s ekleri ( iyelik men�eli �ah�s ekleri ):

Teklik 1. �ah�s eki: -m

Teklik 2. �ah�s eki: -n

Teklik 3. �ah�s eki: - (eksiz)

�okluk 1. �ah�s eki: -k

�okluk 2. �ah�s eki: -n�z, -niz, -nuz, -n�z

�okluk 3. �ah�s eki: -lar, -ler

Yazı kaynağı : web.boun.edu.tr

KÖK - EK- KELİME YAPISI

KÖK - EK- KELİME YAPISI

Yazı kaynağı : www.turkcebilgi.org

5. Sınıf Türkçe Kök Ve Ek konu anlatımı

Türkçede kökler isim, fiil, sesteş ve ortak kök olmak üzere dörde ayrılır. Çekim ekleri kelimenin anlamını değiştirmez. Yapım ekleri ise sonuna eklendiği kelimenin anlamını tamamen değiştirir.

5. Sınıf Türkçe Kök ve Ek - Konu Anlatımı

 1- Kök:

 Kökler ne tür bir ek alırsa alsın biçim olarak değişime uğramaz. Kelimenin sabit kalan ve değiştirilemez ögesidir. Kök çeşitleri toplam dört ana grupta toplanır.

 1- İsim kökleri:

 Nesne, varlık ve olguların adlarını oluşturan köklere isim kökü denir.

 Örnek: At, kedi, masa, yeşil, sarı, çanta.

 Cümle içinde kullanımı:

 1- Kitaplar sende mi? - Kitap kelimesi sonuna -lar ( çekim ekini) almıştır.

 2- Buradaki kitaplık çok büyük. / Kitap kelimesi sonuna -lık (yapım ekini) almıştır. 

 2- Fiil kökleri:

 Bir eylemi belirten kök çeşitleridir. Sonuna mastar eklerinden biri gelir.

 Cümle içinde kullanımı:

 1- Gitmek mi zor kalmak mı zor. / Sonuna mastar eki almış Git ve Kal kelimeleri fiil kökleridir.

 3- Sesteş Kökler:

 Birbirleriyle ses benzerliği bulunan köklerdir. Yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları birbirinden tamamen farklıdır.

 Örnek -1- Tahtada yazılanları tahtaya yazın.

 Örnek -2- Bu yaz arkadaşlarımla tatile gideceğiz.

 Kelimenin kökeni ''yaz'' olmasına rağmen her iki cümlede farklı anlamlarda kullanılmıştır. Birinde yaz mevsimi, diğerinde yazmak eylemi vardır.

  4- Ortak Kökler:

 Hem yazılışları hem anlamları aynı olan isim- fiil köklerine ortak kök denir.

 Örnek -1- Sonbahar kuşlar için göç mevsimidir.

 Örnek -2- Kuşlar sonbahar mevsiminde göçmeye başlar.

 Bir cümlede göç isim olarak diğerinde fiil olarak kullanılmıştır.

 2- Ek:

 Türkçede ekler çekim ve yapım eki olarak ikiye ayrılır.

 1- Yapım Ekleri:

 Tüm ekler gibi kökün sonuna gelen ve kelimenin anlamını değiştiren eklere yapım ekleri denir. Kendi içerisinde dört ana gruba ayrılır.

 1- İsimden İsim Oluşturan Yapım Ekleri:

 İsim kökün sonuna gelip yeni bir isim meydana getiren eklerdir.

 Kalem - Kalemlik

 Deniz - Denizci

 2- İsimden Fiil Oluşturan Yapım Ekleri:

 İsim kökünün sonuna gelip yeni bir fiil oluşturan eklerdir.

 Az - Azaltmak / Azımsamak

 Sarı - Sararmak

 3- Fiilden Fiil Oluşturan Yapım Ekleri:

 Kökü fiil olan bir kelimeye eklendiğinde yeni bir fiil meydana getiren eklerdir.

 Sor - Soruşturmak

 Çek - Çekiştirmek

 Gülmek - Gülümsemek 

 4- Fiilden İsim Oluşturan Yapım Ekleri:

 Fiil kökün sonuna geldiğinde yeni bir isim meydana getiren eklerdir.

 Giy - Giyim

 Kaz - Kazı

 Bil - Bilge

 Seç - Seçki

 2- Çekim Ekleri:

 Sonuna gelindiği eklerin biçimini değiştirip anlamını değiştirmeyen eklere çekim ekleri denir.

 1- Çoğul Ekleri: Kelimelerin sayısını - miktarını çoğaltan eklerdir.

 Kuş - Kuşlar

 Çocuk - Çocuklar

 2- İsmin Hal Ekleri: Kendi içerisinde dörde ayrılan eklerdir.

 A- Belirtme Ekleri:

 Çanta - Çantayı

 GömlekGömleği

 B- Yönelme Ekleri:

 Öğretmen - Öğretmen

 Okul - Okula

 C- Bulunma Ekleri:

 Okul - Okulda

 Sınıf - Sınıfta

 D- Ayrılma - Çıkma Ekleri:

 Okul - Okuldan

 Sınıf - Sınıftan 

 3- İlgi Ekleri: İki kelime arasında ilgi anlamı kuran eklerdir.

 Arkadaş - Kalem / Arkadaşın Kalemi

 Çocuk - Surat / Çocuğun Suratı

 4- İyelik Ekleri: Sahiplik belirten eklerdir.

 Ben - Kalem - Benim Kalem

 Sen - Gözlük - Senin Gözlüğün

Yazı kaynağı : www.hurriyet.com.tr

Yapı Bakımından Diller, Edebibilgiler.com

YAPI BAKIMINDAN DİLLER

Dünya dilleri yapı bakımından üç grupta incelenir:

1.Tek Heceli Diller (Ayrımlı diller)

    Bu dillerde her kelime tek heceden ibarettir. Kelimelerin çekimli şekilleri yoktur, yani daima kök durumundadır. Cümle çekimsiz kelimelerin bir araya gelmesiyle oluşturulur. Cümlenin anlamı genellikle kelimelerin sıralanışından anlaşılır. Konuşmada ise birbirine çok benzeyen kelimeleri ayırt etmek üzere çok zengin bir vurgu sistemi oluşturulmuştur. Çin ve Tibet dilleri bu gruba girer. Bu diller, aynı zamanda, tek seslemli diller (tek heceli diller) (Alm: wurzelsprachen, einsilbige sprachen; Fr: langues monosyllabique, langues atomiques; İng: monosyllabic languages, radical languages) arasında yer almaktadır.

Tek Heceli Dillerin Özelliklerini şöyle özetleyebiliriz:

 -Sözcükler tek heceden oluşur.

 -Yapım ve çekim eki yoktur.

 -Sözcükler, cümlede kullanıldıkları yere ve başka sözcüklerle ilişkisine göre anlam kazanır;bir sözcük cümledeki yerine göre pekçok anlam kazanabilir.

 -Çok zengin bir vurgu ve tonlama sistemi vardır.

 -Aynı sözcük yerine göre isim, sıfat, edat veya eylem gibi farklı görevlerde kullanılabilir.

 -Çince ile Vietnam dili, bazı Himalaya ve Afrika dilleri ile Avrupa'da Bask dili bu gruba girer.

2.Çekimli diller (Bükümlü diller)

    Bu dillerde, çekim sırasında ve yeni kelimeler türetilirken kelime kökleri genellikle değişir ve tanınmayacak hale gelir. Ekler kelimenin önüne, ortasına veya sonuna gelebilir. Bazı dillerde ise kelime kökü ile yeni kelime veya kelime çekimi arasında daima açık bir bağ, ilgiyi gösteren bir iz vardır. Kelime kökündeki asıl sesler yeni kelimede veya kelime halinde hep aynı kalırlar. Sami dilleri, Hint-Avrupa dilleri bu gruba girerler.

Çekimli Dillerin Özelliklerini şöyle özetleyebiliriz:

 -Çekimli dillerde de kök ve ek kavramları vardır.

 -Ön-ek, iç-ek, son-ek kavramları vardır; ekler sözcülerin önüne, ortasına veya sonuna gelebilir,

 -Bu dillerde kökler ünsüzlerden oluşur ve çekim sırasında görülen değişikliklerle yeni sözcükler ortaya çıkar.

 -Yeni sözcükler türetilirken veya çekim yapılırken sözcük kökünde değişiklikler olur ve bazen kök tanınmayacak hale gelir.

 -Hint - Avrupa dilleri (Almanca, Fransızca, Farsça, Hintçe) ile Arapça çekimli diller grubuna girer.

3. Eklemeli diller (Bitişimli diller, bitişken, bağlantılı diller)

    Bu dillerde isim ve fiil çekimleri ile yeni kelimelerin teşkilinde kök değişmez. Kökün önüne veya sonuna birtakım ekler getirilerek kelime yapımı veya çekimi gerçekleştirilir. Ural-Altay dilleri bu gruba girer. Türkçemiz sondan eklemeli bir dildir: göz-le-m-ci    gel-ecek-ler-miş

Eklemeli (Bitişken) Dillerin Özelliklerini şöyle özetleyebiliriz:

 -Köklere yapım ekleri ve çekim ekleri eklenir.

 -Köke getirilen yapım ekleri ile yeni sözcükler türetilir.

 -Yeni sözcükler türetilirken kök değişmez.

 -Köklerin önüne veya sonuna birtakım ekler getirilerek sözcük yapımı veya çekimi gerçekleştirilir.

 -Türkçe, Moğolca, Mançuca, Tunguzca, Macarca, Fince bu gruba girer.

 -Türkçemiz bu grubun en belirgin örneğidir ve sondan eklemeli bir dildir: kitap-lık, sev-gi, insan-lar...

Yazı kaynağı : www.edebibilgiler.com

Yorumların yanıtı sitenin aşağı kısmında

Ali : bilmiyorum, keşke arkadaşlar yorumlarda yanıt versinler.